Media, Onderwijs & Innovatie: Kenmerken van leerlijnen

Definitie, opbouw, functie, gebruikerscontext, doelgroep en leerplanelementen

Leerlijnen hebben een aantal specifieke kenmerken als het gaat om opbouw, gebruikscontext en doelgroep. Deze kenmerken zijn direct gerelateerd aan de functie van een leerlijn. In de volgende paragrafen wordt ingegaan op de definitie van leerlijnen en worden de kenmerken verder omschreven.

Definitie

Een definitie formuleren die tegemoet komt aan de grote variëteit van toepassingen is niet eenvoudig. Om in toekomstige ontwikkelingen over leerlijnen een eenduidig begrippenkader aan te geven heeft SLO een definitie van leerlijnen geformuleerd op basis van bestaande leerlijnen en discussie met inhoudsdeskundigen op het gebied van leerplanontwikkeling, uitgeverijen en vakverenigingen. De definitie die door SLO (Strijker, 2010[2]) wordt gebruikt luidt:

Een leerlijn is een beredeneerde opbouw van tussendoelen en inhouden, leidend naar een einddoel.
Afhankelijk van de precieze functie, gebruikscontext en doelgroep variëren leerlijnen in de mate waarin implicaties voor verschillende leerplanelementen zijn uitgewerkt.

De definitie concentreert zich op doelen en inhouden van leren, en gaat in het tweede deel uitdrukkelijk in op de variëteit in toepassingen en context. Dit geeft ook meteen aan dat bij het ontwerpen van leerlijnen goed moet worden geïnventariseerd welke keuzes er gemaakt worden als het gaat om de functie, gebruikscontext, doelgroep en implicaties voor de verschillende leerplanelementen van de leerlijn. Figuur 1 laat de relatie zien tussen de doelen en inhouden. Het figuur laat ook zien dat er verschillende mogelijkheden zijn om een einddoel te bereiken.

Schematisch overzicht van een leerlijn

Leerlijnen zijn concretiseringen van leerplannen. Thijs en Van den Akker (2009[5]) geven een overzicht van de vraagstukken die aan leerplanontwikkeling ten grondslag liggen. Bij het ontwerpen en ontwikkelen van leerlijnen gelden dezelfde aandachtpunten als voor leerplanontwikkeling en kunnen de volgende leerplanelementen onderscheiden worden.

Tabel 1 Leerplanelementen

Leerplanelementen	Kernvraag
Visie	Waartoe leren zij?
Doelen	Waarheen leren zij?
Inhoud	Wat leren zij?
Leeractiviteiten	Hoe leren zij?
Rol leraar	Hoe is rol van leraar bij hun leren?
Materialen en bronnen	Waarmee leren zij?
Groeperingsvorm	Met wie leren zij?
Locatie	Waar leren zij?
Tijd	Wanneer leren zij?
Toetsing	Hoe wordt hun leren getoetst?

De afgelopen jaren zijn leerlijnen of doorlopende leerlijnen ontwikkeld in vele projecten van SLO, uitgeverijen en anderen. Hierbij zijn ook al verschillende definities geleverd. Zo geeft het Expertisecentrum Nederlands (Aarnoutse en Verhoeven, 2003) de definitie: “Een leerlijn beschrijft in hoofdlijnen de ontwikkelings- en leerprocessen die kinderen doorlopen op basis van gegeven onderwijsbasis”. Daarnaast geeft Freudenthal Instituut (Treffers, Van den Heuvel-Panhuizen en Buys, 2004) voor het ontwerpen van leerlijnen de volgende uitgangspunten: Een leerlijn heeft drie vervlochten componenten:

de inhoudslijn - onderwijsinhouden die achtereenvolgens aan bod komen
de onderwijslijn - vakdidactische aanwijzingen
de lijn van de lerende - globaal overzicht van de leerprocessen van de leerlingen

Uit deze definities en uitgangspunten valt op te maken dat de functie en toepassing van leerlijnen per situatie verschilt. Volgens Letschert (2008) kunnen doorlopende leerlijnen betrekking hebben op:

het leren van de leerling,
de continuïteit van de leerstof in een onderwijstype,
de continuïteit tussen verschillende typen van onderwijs.

Er kunnen dus leerlijnen ontwikkeld worden om meer samenhang en continuïteit door leerjaren heen aan te geven, bijvoorbeeld thematisch, maar ook om specifiek een individuele leerlijn voor een leerling uit te zetten. Ook worden er leerlijnen gebruikt om leermiddelen te arrangeren en om onderwijs via een bepaalde vakdidactiek aan te bieden.

Opbouw, gebruikscontext en doelgroep

Leerlijnen kunnen op verschillende manieren worden opgebouwd. De visie op onderwijs binnen een instelling zoals een school is een bepalende factor. Hierbij valt te denken aan de wijze waarop doelen, inhouden en leeractiviteiten door docenten worden aangeboden. Dit heeft invloed op een ordening in tijd, complexiteit, thema's, concepten, onderwerpen, voortgang van de leerling en didactische aanpak en combinaties hierin. Bij doorlopende leerlijnen kan de ordening van doelen bijvoorbeeld verdeeld zijn over de acht leerjaren in het primair onderwijs of over verschillende sectoren. TULE (SLO, 2008[2]) laat zien hoe voor verschillende vakken leerlijnen kunnen worden uitgewerkt met tussendoelen in het primair onderwijs. Het Europees referentiekader voor de talen (ERK, 2009[1]) biedt een raamwerk van niveauomschrijvingen van moderne vreemde talen. De opbouw van leerlijnen kan dus op verschillende niveaus plaatsvinden. Met betrekking tot leerplannen zijn niveaus beschreven zoals weergegeven in Tabel 2.

Tabel 2 Leerplanniveaus en leerplanproducten

Niveau	Beschrijving	Voorbeelden
Supra	Landoverstijgend, internationaal	• Europees Referentiekader voor vreemde talenonderwijs
Macro	Systeem, nationaal	• Kerndoelen, eindtermen • Examenprogramma’s
Meso	School, opleiding	• Schoolwerkplan • Opleidingsprogramma
Micro	Groep, docent	• Lesplan, lesmateriaal • Module, leergang • Leerboek, methode
Nano	Leerling, individu	• Persoonlijk leerplan • Individuele leerweg

De tabel geeft een duidelijk verschil in functie en toepassing aan van de leerplannen. Voor het ontwikkelen en gebruiken van leerlijnen zal hier rekening mee gehouden moeten worden.
De definitie beschrijft een leerlijn als een beredeneerde opbouw van tussendoelen en inhouden, leidend naar een einddoel. In Nederland zijn de kerndoelen voor het po en de kerndoelen en eindtermen voor het vo leidend bij het formuleren van einddoelen voor leerlijnen. Doelen zijn in de meeste gevallen gekoppeld aan inhouden. Inhouden hebben betrekking op wat er geleerd moet worden en kunnen bijvoorbeeld vakken, leergebieden en thema’s zoals de tien tijdvakken bij geschiedenis zijn.
Er kunnen dus meerdere leerlijnen ontwikkeld worden die ook van verschillende tussendoelen gebruik kunnen maken. Het kan ook zo zijn dat er verschillende leerlijnen parallel lopen die relevant zijn voor een einddoel. Hierbij is het ook mogelijk dat er bijvoorbeeld voor hoogbegaafde leerlingen tussendoelen worden overgeslagen, ze sneller doorlopen of alternatieve tussendoelen nodig hebben.
Voor het primair en voortzet onderwijs kunnen de kerndoelen en eindtermen gebruikt worden om einddoelen voor leerlijnen te formuleren. Door de kerndoelen en eindtermen als uitgangspunt te gebruiken voor het formuleren van einddoelen en tussendoelen kan ook samenhang en continuïteit worden nagestreefd. De uitwerkingen voor primair onderwijs in TULE geven een aanzet hoe kerndoelen kunnen worden vertaald naar tussendoelen en leerlijnen.

Functies

De functie van een leerlijn kan per context verschillen. De context in de vorm van school of onderwijsinstelling is bepalend bij de toepassing van leerlijnen door verschillen in bijvoorbeeld visie, doelgroep en leeractiviteiten. Tabel 3 geeft de verschillende toepassingsmogelijkheden van leerlijnen weer in functies.

Tabel 3 Functies van leerlijnen

Functie	Omschrijving
Samenhang	Een leerlijn kan onderwerpen thematisch ordenen, om onderdelen van vakken te integreren en horizontale samenhang tussen vakken te stimuleren.
Continuïteit	Een leerlijn kan over verschillende leerjaren en tussen sectoren heen verticale samenhang ondersteunen. Ook: aansluiten op internationale referentiekaders.
Organisatorisch	Een leerlijn kan op basis van roostertechnische kaders leerlijnen organiseren om onderwerpen aan te laten sluiten bij stages of externe projecten.
Niveaudifferentiatie	Een leerlijn kan differentiëren in niveau van de leerling, alternatieven voor hoogbegaafden, individuele leerlijnen voor moeilijk lerenden. Op basis van leerling-profielen leerlijnen inrichten om aan te sluiten bij het niveau en interesses van leerlingen.
Studieloopbaanbegeleiding	Een leerlijn kan een studieloopbaan en de vorderingen van de leerling ondersteunen, op basis van bijvoorbeeld een persoonlijk ontwikkelingsplan.
Onderwijsbenadering	Een leerlijn kan gebaseerd zijn op een specifieke didactiek.
Arrangeren[6]	Een leerlijn kan structuur bieden om arrangementen te maken.

In veel gevallen worden meerdere functies gecombineerd binnen een leerlijn. Zo komt continuïteit en samenhang in veel leerlijnen voor als nadrukkelijk uitgangspunt.

Referenties

TULE (2010) Tussendoelen en leerdoelen. Verkregen 11 april 2010 van http://tule.slo.nl
Strijker, A. (2010) Leerlijnen en vocabulaires in de praktijk. SLO, Enschede.
ERK (2009) Europees Referentiekader. Verkregen 11 april 2010 van http://erk.slo.nl
Van den Akker, J. (2003). Curriculum perspectives: an introduction. In J. van den Akker, W. Kuiper, & U. Hameyer, Curriculum landscape and trends (pp. 1-10). Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.
Thijs, A., & Van den Akker, J. (2010). Leerplan in ontwikkeling. Enschede: Stichting Leerplanontwikkeling.
Strijker, Allard. Arrangeren van leermiddelen:Definitie, opbouw, functie, gebruikerscontext, doelgroep en leerplanelementen [Internet]. Versie 18. Knol. 2011 sep. 26.
http://knol.google.com/k/allard-strijker/arrangeren-van-leermiddelen/36j7ab8m2hpbf/18

Original URL: http://knol.google.com/k/-/-/36j7ab8m2hpbf/14